Czasami dłużnik, chcąc ukryć swój majątek przed wierzycielem wyzbywa się ze swojego majątku składnika o znacznej wartości, na przykład nieruchomości i przenosi jej własność na inną osobę. Wierzyciel nie zostaje jednak w takim przypadku bezsilny, bowiem prawo przewiduje instytucję skargi pauliańskiej.
Skarga pauliańska (z łac. actio pauliana) to rodzaj powództwa cywilnego przewidziany w ustawie z dnia 23.04.1964 Kodeks cywilny. Powództwo to znajdzie zastosowanie dla pokrzywdzonego wierzyciela w sytuacji, gdy dłużnik wyzbył się składnika swojego majątku w celu uniknięcia egzekucji z niego. Muszą zostać jednak spełnione dodatkowe warunki, aby móc skorzystać z tego narzędzia prawnego.
Jak stanowią przepisy, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Pierwszym warunkiem umożliwiającym skorzystanie z powództwa pauliańskiego jest to, aby składnik majątku został przeniesiony przez dłużnika na inną osobę w drodze czynności prawnej, a więc na przykład na podstawie umowy sprzedaży albo umowy darowizny, co ma miejsce najczęściej. Czynność prawna musi zostać dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli. Oznacza to, że w jej wyniku dłużnik powinien stać się niewypłacalny albo – w przypadku, gdy był już niewypłacalny, – stać się niewypłacalny w wyższym stopniu. Być niewypłacalnym oznacza, utracić zdolność wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Powinien być to stan stały, a nie przejściowy.
Dodatkowym warunkiem jest to, aby dłużnik dokonując czynności prawnej, na przykład sprzedaży nieruchomości, był świadomy tego, że działa na niekorzyść swoich wierzycieli, a z kolei osoba, która dokonuje czynności prawnej z dłużnikiem (na przykład nabywa nieruchomość), również o tym wie albo przynajmniej powinna była się dowiedzieć przy zachowaniu tak zwanej należytej staranności.
W kwestii świadomości osoby trzeciej co do pokrzywdzenia wierzycieli, kodeks przewiduje pewne domniemania, a więc założenia, które sąd przyjmuje jako pewność, chyba że zostaną one następnie obalone. Przepisy przewidują, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika, uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Drugie domniemanie prawne stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
W pozwie skierowanym do sądu w tej sprawie, wierzyciel powinien wykazać w uzasadnieniu wszystkie przedstawione wyżej okoliczności, przedstawić dowody na ich poparcie, a także przedstawić żądanie pozwu. Co istotne, należy skierować pozew przeciwko osobie trzeciej, która nabyła składnik majątku, a nie przeciwko dłużnikowi. W żądaniu pozwu należy wskazać, iż powód (wierzyciel) wnosi o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną. Na skutek pozytywnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, wyrokiem uzna on czynność prawną przeniesienia własności za bezskuteczną, a więc niejako ją “anuluje”. Składnik wróci do majątku dłużnika, a wierzyciel będzie mógł prowadzić z niego egzekucję.
Co istotne, w księdze wieczystej mogą widnieć informacje o toczącym się postępowaniu pauliańskim. Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego sąd może zabezpieczyć powództwo poprzez wpisanie w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu ze skargi pauliańskiej. Innym sposobem zabezpieczenia, które może uzyskać wierzyciel, jest sądowy zakaz rozporządzania nieruchomością przez dłużnika, a więc zakaz jej zbywania i rozporządzania nią. Informacja o takim zakazie również zostanie wpisana w księdze wieczystej, którą można odnaleźć poprzez wyszukiwarkę ksiąg wieczystych.
